Is de mens rationeel? En moet de mens rationeel zijn? Dikwijls geven we een bevestigend antwoord op beide vragen. Maar is dat terecht? Voordat we daarover iets kunnen zeggen, moeten we eerst nadenken over een preliminaire vraag: wat is eigenlijk rationeel? Laten we, om het behapbaar te houden, eerst maar eens kijken naar rationeel handelen. Wanneer zeggen we dat iemand rationeel handelt? Een eerste antwoord is: als zijn handelen er daadwerkelijk aan bijdraagt dat hij zijn doel bereikt. Iemand die wil afstuderen en de hele dag rondlummelt en niets doet, handelt niet rationeel.

Is dat alles? Of heeft rationeel handelen nog een bredere betekenis? Kunnen ook iemands doelen zelf rationeel of irrationeel zijn? Stel, het gaat je uitstekend, maar op een kwaad moment besluit je toch om een eind aan je leven te maken. Dat doe je vervolgens ook en wel op een zeer doelmatige en doeltreffende wijze. Zouden we zoiets rationeel noemen? De uitvoering van het besluit is zeker op rationele manier geschied. Maar is het besluit, het doel zelf rationeel? Me dunkt van niet. Doelen kunnen dus ook irrationeel zijn, niet alleen de manieren waarop we onze doelen nastreven.

Wat is precies een rationeel doel? Vanouds, al door de Oude Grieken, wordt rationaliteit geassocieerd met het levensgeluk. Een doel dat werkelijk bijdraagt aan het levensgeluk is een rationeel doel. Alle andere doelen zijn irrationeel. Daarvan zijn er twee soorten. Enerzijds vergissingen. Men denkt door zijn doel/handeling bij te dragen aan het levensgeluk, maar vergist zich. Anderzijds emoties en begeertes die ertoe aanzetten dat men dingen nastreeft/doet, die niet bijdragen aan het levensgeluk.


Wat nou als het levensgeluk van verschillende mensen strijdig is? Dat brengt ons op zeer heikele en tegelijkertijd o zo belangrijke vragen. Stel dat een bepaald doel nastreven bevorderlijk is voor het eigen levensgeluk, maar dat van een ander negatief beïnvloedt. Wat moet je dan doen? Bestaat er in zo’n geval ook een rationele en een irrationele keuze? Ik vermoed dat de meeste mensen zouden zeggen: als mijn levensgeluk door die keuze maar een beetje wordt bevordert, maar die van de ander er daardoor sterk op achteruitgaat is de keuze irrationeel. Of misschien zouden ze zeggen: onredelijk. Anderzijds, als mijn levensgeluk door de keuze sterk bevorderd wordt en die van de ander er maar een heel klein beetje van vermindert, dan zeggen de meeste mensen dat de keuze rationeel is. Of redelijk. Hebben ze gelijk?

Ik maak het nog een beetje moeilijker. Stel, je vaart met een groot schip over de zee. Het schip zinkt. Er zijn genoeg reddingsboten voor vijftig personen, maar er zijn honderd mensen op het schip. Waaronder jij. Wat te doen? Stel, dat je de sterkte van iedereen bent. Dan kun je je gemakkelijk een plek in zo’n reddingsboot bemachtigen. Maar dat is niet wat hier aan de orde is. De vraag is niet wat je kan doen of zult doen, maar wat je moet doen, wat je behoort te doen. Is het rationeel/redelijk om eerst en vooral jezelf te redden?

In dat geval waren de mannen, die in groten getale op de Titanic zijn achtergebleven om vrouwen en kinderen een plek in de reddingsboten te geven, uiterst irrationeel of onredelijk. Zij maakten vrijwillig een eind aan hun leven, net als de persoon waarover ik het zoëven had, die het uitstekend gaat, maar op een kwaad moment besluit er een eind aan te maken. Dat is irrationeel, hadden we geconstateerd. Dit dus ook. Of toch niet? Ik vermoed dat de meeste mensen bij nader inzien zouden zeggen dat de twee gevallen niet over een kam kunnen worden geschoren. Sterker nog, dat ze hemelsbreed verschillen. De daad van de mannen op de Titanic was goed en heroïsch, die van iemand die zelfmoord pleegt omdat het hem even tegenzit, is dat allesbehalve.

Maar was de zelfopoffering van de mannen op de Titanic nu ook rationeel/redelijk? Dat was eigenlijk de vraag. Ik geloof niet dat de meeste mensen dat zouden zeggen. Ze was dus irrationeel/onredelijk. Maar ze was toch niet slecht. Integendeel, het was zoals gezegd een goede, heroïsche daad. Aha, dat is belangrijk. Het is dus niet altijd slecht om irrationeel/onredelijk te zijn. Heroïek is niet redelijk. Ze is beter dan de redelijkheid. Rationaliteit/redelijkheid heeft vanuit dit perspectief bezien iets burgerlijks, om niet te zeggen kleinburgerlijks. Het past bij de handelaar. En dus bij het civiele/burgerlijke recht. In extreme situaties is ze geen geëigende maatstaf. Zoals in het geval van de zinkende Titanic. Of bijvoorbeeld in de oorlog. Een goede soldaat is niet rationeel/redelijk. Hij overstijgt dat niveau verre. Hij offert zichzelf op voor anderen.

Zo. Nu zijn we gereed om een blik te werpen op het fameuze debat tussen Immanuel Kant en Benjamin Constant over de vraag of het geoorloofd is te liegen als bijvoorbeeld een moordenaar zou vragen of een vriend van ons in ons huis verborgen zit. In de huidige tijd is het voorbeeld dat we gebruiken doorgaans ontleend aan de Tweede Wereldoorlog, maar dat maakt de kwestie die aan de orde is niet anders. Stel, je hebt Joodse onderduikers. De Gestapo staat voor de deur en vraagt je of je Joodse onderduikers hebt. Wat moet je doen? Liegen of de waarheid spreken?

Constant zei bekentelijk: liegen. ‘De waarheid te spreken is een plicht. Maar alleen tegen degene die recht heeft op de waarheid. Wie er anderen mee schaadt heeft er geen recht op,’ aldus Constant. Kant gaat in een kort artikel uit 1797, getiteld ‘Over een vermeend recht te liegen uit mensenliefde’ tegen deze argumentatie in. Hij legt daarin uit dat men nimmer mag liegen, zoals hij ook al in de Grundlegung zur Metaphysik der Sitten had gedaan. Waarom niet? Nu komt het: omdat dat niet rationeel zou zijn. Zijn argument: stel je voor dat iedereen altijd zou liegen. Dan was een samenleving niet mogelijk. Of nog anders geformuleerd: wat zou jij ervan vinden als er tegen jou wordt gelogen? En iets te doen, waarvan je niet wilt dat een ander dat jou aandoet, is irrationeel. Want niet consistent.

Kant is een groot filosoof. Daarover bestaat geen twijfel. Maar het is evident dat hij hier volledig, maar dan ook volledig de mist ingaat. En dat komt, omdat hij wat in feite een oorlogssituatie is, duidt alsof het om een onderhandeling tussen een koper en een verkoper gaat, een handelsdeal. Inderdaad, in een handelsdeal behoor je rationeel/redelijk te zijn en de waarheid te spreken. Maar hier?

Interessant genoeg worden zeer vergelijkbare gevallen besproken door Augustinus (De Mendacio 6.9) en Thomas van Aquino (Summa Theologiae II.II.26). Ook zij zeggen dat men nooit mag liegen. Maar hun argumentatie is wat anders. Wie liegt, zo argumenteren zij, gooit zijn zielenheil te grabbel. Hij gaat naar de Hel. Wie door een ander schuldloos gedood wordt, verliest alleen zijn lichamelijk leven. Zijn ziel is ongeschonden en gaat dus naar de Hemel. Wie dus een ander redt door te liegen, redt een zeer tijdelijk lichaam, maar stort een ziel voor eeuwig in het verderf. Dat staat in geen verhouding. Ergo: dat is niet rationeel. Vandaar: nooit liegen, ook niet als de Gestapo voor de deur staat en vraagt naar je Joodse onderduikers. De argumentatie is anders dan bij Kant, inderdaad, maar in een dieper opzicht doen ze toch aan elkaar denken. In beide gevallen gaat het om de rationaliteit/redelijkheid.

Augustinus en Aquino zijn grote theologen en filosofen. Daarover bestaat geen twijfel. Maar ik heb met de argumentatie grote moeite. Het is natuurlijk waar dat het beter is onrecht te lijden dan onrecht te doen, want wie onrecht doet berokkent schade aan zijn ziel en wie onrecht lijdt blijft zuiver. Maar geldt dat ook als een ander onrecht wordt gedaan, omdat jij geen onrecht wilt doen? Dat is hier namelijk het geval. De onderduikers sterven, omdat jij niet bereid bent te liegen. Me dunkt dat Augustinus, Aquino én Kant zich meer hadden kunnen aantrekken van het verhaal van Pontius Pilatus, die zoals bekend ‘zijn handen in onschuld waste’ toen de Joden Christus wilden ombrengen. De parallel met ons geval is perfect. Want ook wie de waarheid spreekt tegen de Gestapo wast zijn handen in onschuld.

Als God bestaat en Hij een goede God is, stuurt hij je dan naar de Hel vanwege een leugen om bestwil, bedoeld om het leven van andere mensen te redden? Ik kan het me niet voorstellen. Maar waarom kan ik het me niet voorstellen? Omdat dat in geen verhouding zou staan. Aha, dus omdat het irrationeel/onredelijk zou zijn. Is rationaliteit/redelijkheid dan bij nader inzien toch de hoogste norm? Is het dan toch meer dan alleen maar burgerlijk fatsoen?

Misschien dat het begrip ‘verhouding’ ons verder kan helpen. Kennelijk is het een sleutel. Alles moet in de juiste verhouding gezien worden. Alles staat dus in een bepaalde verhouding tot elkaar. Het een is gewichtiger dan het ander, het een telt zwaarder dan het ander. Sommige zaken gaan boven andere. Zo gezien is de wereld een ingewikkelde hiërarchische orde van goed en kwaad, waarin wat in de ene situatie goed is in de andere kwaad is, afhankelijk van ‘de omstandigheden van het geval’. Wil men het Goede doen, dan is dus cruciaal dat men een scherp gevoel voor verhoudingen ontwikkelt, want wat het zwaarst is moet het zwaarst wegen. Men zou dit ook maatgevoel kunnen noemen. Kennelijk bevat de wereld een ‘onzichtbare Maat’ en zijn wij geroepen steeds die Maat te vinden en te houden. Dat is de echte, hoogste rationaliteit en redelijkheid. In een extreme situatie als de ondergang van de Titanic of bezoek van de Gestapo ligt de juiste Maat geheel anders dan in een alledaagse situatie van koop en verkoop of van gezellig samen theedrinken. Maar in alle gevallen worden wij geacht Maat te houden.

Daarmee is voldoende gezegd over de preliminaire vraag: wat is rationaliteit? We kunnen nu terugkomen op de vragen waarmee we begonnen: is de mens rationeel en moet hij het zijn? Het antwoord op de tweede vraag is evident ‘ja’. We moeten altijd rationeel zijn, althans in de hoogste zin van rationeel: Maat zoekend en houdend. Het antwoord op de tweede vraag is helaas maar al te vaak ‘neen’. Want de juiste Maat vinden is voor de mens vaak al een te zware opgave, laat staan ook nog eens Maat te houden. Toch moeten we het blijven proberen. Steeds maar weer, steeds opnieuw.